TARSUS KİTABESİ: DÜNYANIN EN ESKİ ÖZGÜRLÜK YAZITI

Yazıt ya da kitabe, genelde anıtsal  bir eserin üzerine tanıtım ve bilgilendirme amaçlı yazılan yazıdır. Yazıtlar çoğu kez kolay eriyip bozulmayan taş, mermer vb. gibi sert cisim malzemeler üzerinde  oyma veya kabartma tarzında yazılır.  Yazıtlar evvela kültür tarihi, sonra kimin tarafından niçin yapıldığını göstermesi açısından, yazının kazıldığı taşın üzerindeki motifler ise sanat tarihi bakımından önemlidir. Tarsus’ta bulunan Özgürlük Kitabesi de dünyada ki en eski özgürlük yazıtlarından bir tanesidir. Dünyada Tarsus’taki yazıttan daha eski yazıtlar vardır kuşkusuz.  Ancak Tarsus’taki Özgürlük Yazıtı Tarsus’u diğer eyaletlerden ayıran, üstün bir yetkiye ve özgür bir konuma sahip olduğunu belirten bir yazıttır. Bunun nedeni Tarsus’un Roma İmparatorluğu döneminde kültürel, siyasal ve ekonomik olarak dünyanın en güçlü şehirlerinden birisi olmasıdır.

Strabo, “Geographica” adlı eserinde; “Birçok filozof, dil bilgini ve şairlerin Tarsus’ta yaşadığını, onların kültür hayatına olan etkilerini, her konuda büyük bir gelişme içindeki Tarsus’un bir bilim ve üniversite kenti olduğunu, halkın felsefeye ve diğer bilim dallarına büyük ilgi gösterdiğini ve bunları öğrenmeye istekli olduklarını; Antonius döneminde bilim adamlarının yazdığı büyük kitapların toplanarak, 200.000 ciltlik, dünyada eşi bulunmayan bir kütüphane oluşturulduğunu;  İskenderiye’den gelen alim ve filozoflarla Tarsus’taki üniversitenin Atina ve İskenderiye üniversitelerinden daha da ünlü olduğunu ve bu konuda İskenderiye ve Atina’yı geçtiğini”  yazar. Strabo, ayrıca Tarsus’un özellikle zamanın en önemli kültür şehri olduğunu belirtir. Bu bilgilerden Tarsus’un ticaret kenti olma özelliği yanında kültür ve üniversiteler kenti de olduğunu da ayrıntıları ile öğreniyoruz. Ramsay’a göre ise; Augustus döneminde Tarsus, bir devletin bilinen tarihinde birbirini izleyen prensiplerle, bir Üniversite tarafından yönetilen tarihte bilinen tek örneğidir.  Tarsus’un bu özgür ortamından  St.Paulus ve birçok aziz ve filozoflar faydalanmışlardır. Bu nedenlerle Tarsus’ta Severius Alexander zamanında yazılı bulunan  kitabe de, buranın özgür bir kent olduğu yazılıdır.

Kozmopolit bir kent olan Tarsus, çok uzun süre  Roma yasalarına göre yönetilmiştir. Roma’ da iç savaşların sona ermesinden sonra hemen hemen 300 yıl bütün savaşlardan uzak kalarak, mutlu dönemler içinde fevkalade gelişerek ve saygı nişanesi olarak muhtelif Roma İmparatorlarının isimlerini, bazen uzun, bazen kısa süre ilaveten taşımıştır. Tarsus, Roma İmparatoru Hadrianus’tan dolayı HADRİYANE, İmparator Commodus’tan dolayı KOMMODİANE, Severius’tan dolayı SEVERİANE, M. Aurelius Antoninius’tan dolayı ANTONİNİANE ya da ANTONİNOPOLİS, Makrenius’tan dolayı MAKREİNİANE, Severius Alexander’dan dolayı SEVERİANE, Gordion zamanında da GORDİANE adıyla anılmıştır. 

Resim-1: Severius Alexander

Öteden beri Kilikya’nın başkenti olan Tarsus, Roma döneminde de bu yerini koruyarak, eyaletin idari ve siyasi merkezi olmuştur.  Eyaletin genel meclisi burada toplanmıştır. Bu meclis Caracalla (212-217) zamanında  ‘Bağımsız Genel Meclis’ adını almıştır. Aynı Meclis’ de Kilarcia ‘Kilikya Hakimi’ makamını yalnız Tarsuslular yönetmeye  yetkilidir. Bu da  gösteriyor ki, Tarsus, Kilikya Eyaleti’nin  merkezi olmasının yanı sıra  diğer kentlerin hepsinin üstünde, hakim bir konumundadır.

Resim-2: Kilikya

İ.S.222 -235 yıllarında İmparator olan Severius Alexander’ in adına yazılı Tarsus’ da bulunan bir yazıt, Tarsus’un diğer eyaletlerden üstün bir yetkiye ve özgür bir konuma sahip olduğunu belgelemektedir. Özgürlük yazıtı adı verilen ve muhtemelen bir imparator heykelinin kaidesi olan bu yazıtta: “Bu heykel, imparatorluk tapınağının koruyuculuğunu iki kez yapmak, gerek kent, gerekse eyalet yönetiminde bazı sivil ve resmi işlerde özel sorumluluk ve yetkilere sahip olmak ve bağımsız eyalet meclisi kurmak gibi pek çok seçkin ayrıcalıklarla onurlandırılmış bulunan; Kilikya, Isaura ve Lykonia eyaletlerine başkanlık eden, en büyük, en güzel ve en önde gelen başkent olan, Severius Alexander’in, Septimus Severus’un, Caracalla’nın ve Hadrianus’un kenti, Tarsus tarafından, dindar ve talihli efendimiz İmparator Marcus Aurelius Severius Alexander’ın esenliği için dikilmiştir.” diye yazar.

Resim-3: Özgürlük Yazıtı

Bu yazıt şimdi Tarsus Müzesi’nde sergilenmektedir. Bu yazıt Romalılar zamanında bir heykelin kaidesi olarak kullanılmıştır. Heykelin kaidesi olarak kullanılan kitabenin boyu 1.45 m, eni ise 52 cm kadardır. Yazıtın üzerinde bir heykelin var olduğu ve Severus Alexander’ın Tarsus’u iki kez yönettiği yazıtın içeriğinden anlaşılmaktadır. Ancak yazıtın üstündeki imparatorun heykeli ise bulunamamıştır.

Resim-4:Özgürlük Yazıtı

Victor Langois,  “Kilikya’ya Yolculuk”  isimli eserinde Ulu Camii civarında bir hamamın dış duvarına koyulmuş bir taştaki yazıtın çevirisini kitabında şöyle yazmıştır; “İyi talihe! Kurtuluşa, zafere… Tanrı Severus’un torunu, Tanrı Antonine’in oğlu, İmparator Sezar’ın sonsuza dek himayesindeki, efendimiz dindar, mutlu, yüce, Marcus Aurelius Severus Alexandre’ın himayesindeki, Aleandrinler’in, Severinler’in, Antoninler’in, Adrienneler’in himayesindeki Kilikya şehri, üç vilayetin, Karya, Isaura ve Lycaonian’ın güzel metropolü, sağlam temeller üzerine kurulmuş ve müstahkem, birçok geniş yetkisi ile beraber egemen ve özgür bir biçimde hükmeden bir genel konseyin siyasi hakları ile onurlandırılmış Tarsus.”

Resim-5: Tarsus Kitabesi

Gerçekten Tarsus Özgürlük anıtı Yeni Hamam’ın duvarına hamam yapılırken konulmuş, buradan daha sonra çıkarılmıştır. Türklerde bu şekilde önemli yazıtları ve mimari değerli parçaları, yeni yapılan bir binanın duvarına koyma geleneği vardır.  Özgürlük Yazıtı’nın Yeni Hamam’ın duvarında bulunduğunu Tarsuslu  gazeteci Mehmet Yaşot,  ilk defa haber yapmış,  gerekli yerlere bilgi verip, buradan koruma altına alınmasını sağlamıştır.

Resim-6:

Bu yazıt Tarsus’ta, Yeni Hamam’ın duvarında bulunduktan sonra  1982 yılında Kleopatra Kapısı’nın iç kısmındaki küçük parka dikilmiştir.  Ancak kitabe Kleopatra Kapısı’nın olduğu parkta  açıkta ve  trafiğin içinde korunmasız bulunmaktaydı. Trafiğin yoğun bulunduğu bu yerde, ne yabancı, nede yerli turistler bu kitabenin orada varlığından haberdar değildi. Daha sonra Özgürlük Yazıtı  bulunduğu yerden Müze Müdürlüğünce kaldırılarak Tarsus Arkeoloji Müzesinin bahçesine konularak sergilenmeye başlanmıştır.

KAYNAKLAR

1-Tarsus Kitabesi.Tarsus Kent Kültür Sanat Tanıtım Derneği. https://www.facebook.com › Tarsader › posts › tarsus-k..

2-Afif Erzen. Tarsus Kılavuzu- Aratos Kitaplığı Kültür Dizisi, Tarsus, 2007

3-Ahmet Akgündüz. Arşiv Belgeleri Işığında Tarsus Tarihi ve Eshab-ı Kehf. Tarsus Ticaret ve Sanayi Odası, Yayınları. Tarsus, 1993

4- Victor Langlois. Kilikya’ya Yolculuk. Akademisyen Yayınevi, Adana, 2022

5-Necati Çıplak-İçel Tarihi, Mersin, 2003

6-Hikmet Öz. Tarsus Tarihi. Tarsus Belediyesi Kent Yayınları. Tarsus, 2020

7- Ali İhsan Ökten. Roma İmparatorluğu Döneminde Dünyanın En Güçlü Üniversitesi: Tarsus Üniversitesi . www.altinrota.org

8-Strabo. Antik Anadolu Coğrafyası.- İstanbul : Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2012

9-William Mitchel Ramsay. Aziz Pavlus’un Kenti. Çev. Levent Zoroğlu. Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2000

4861