Üye Ol / Giriş yap


Tarih

TARİHTEN KAYBOLAN TARSUS KALESİ

ALİ İHSAN ÖKTEN 14.05.2021

Kaleler, bir şehrin fiziki yapısının en belirgin nesneleri olup genellikle kenti savunma amaçlı olarak inşa edilmiş askerî yapılardır. Genellikle bir dağ veya bir tepe üzerine, yüksekçe bir yere, inşa edilmişlerdir. Şehirler genellikle, kalelerin iç ve dış kısımlarının zaman içinde yeni yapılarla dolarak yerleşim yerleri hâline gelmeleri ile oluşmuşlardır.

Tarsus şehrinin kuruluşu ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Tarsus ve çevresinde özellikle de Gözlükule’de yapılan arkeolojik kazılarda M.Ö. 5000 yıllarına kadar uzanan yerleşim kalıntılarına rastlanmaktadır. Ancak şehrin, ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı tam olarak belli olmayan kale yapılanmasının çevresinin, zaman içinde yerleşim yeri hâline gelmesi ile oluştuğu düşünülmektedir. Tarsus şehrinin eskiden beri surlarla çevrili bir kaleye sahip olduğu bilinmektedir. Aynı zamanda bu kale, Çukurova yöresinde bulunan kalelerin en önemlisidir. Mısırlı İbrahim Paşa’nın bölgeye hâkim olduğu döneme kadar (1832–1840) sağlam olan kale, bu dönemde yıkılmış ve yüzyılın sonlarına doğru da tamamen harabe haline gelerek günümüzde hiçbir kalıntısı kalmamıştır. Tarsus Kalesi, tarihte birçok defa yıkılıp yeniden yapılmış ve tamirat görmüştür. Bunun nedeni ise bölgenin önemli stratejik konumu nedeniyle komşu devletlerin hâkimiyet alanlarının sınırında olmasından dolayı nüfuz mücadelelerine sahne olmasıdır. Gerek Emevi, Abbasi ve Bizanslılar, gerekse de daha sonraki dönemlerde Memlûklu, Ramazanoğulları, Karamanoğulları ve Osmanlılar arasında cereyan eden nüfuz mücadeleleri, Tarsus Kalesi’nin birçok defa tahrip olmasına neden olmuştur.

 

Resim-1

Bilindiği kadarıyla kale, ilk olarak Bizans İmparatoru Heraklios tarafından,  M.S. 645-646 yılında, Arapların eline sağlam olarak geçmemesi için tahrip edilmiştir. Müslümanların bölgeye hâkim olmasıyla da Muaviye tarafından yeniden yaptırılmıştır. Daha sonra Halife el-Mehdi 787-788  yılında kaleyi tamir ettirmiştir. Halife Harun Reşid zamanında kale bir kez daha elden geçirilerek, daha da sağlam bir hale getirilmiştir. Tarsus Kalesi, Osmanlı-Memlûklu mücadeleleri sırasında Hadım Ali Paşa tarafından onarılarak bir kez daha kuvvetlendirilmiştir. Tarsus Kalesi hakkındaki en eski bilgileri veren Yakubî, kalenin onarıldığı  788’de kale surlarına 5 kapı ve 87 burç yapıldığını belirtmektedir. Ayrıca İstahrî (951), İbn-i Havkal (978) ve İdrisî (1098) ise kalenin iki katlı surlarının olduğunu belirtmektedirler. Osmanlılar, Tarsus’u fethettiklerinde, sancağın sınırları içerisinde beş kale bulunuyordu. Bunlar Tarsus, Külek, Namrun, Babarun ve Sınab kaleleridir. Ancak Babarun ve Sınab kalelerinin pek fazla önemi olmadığı için belgelerde ilk üç kaleden bahsedilmektedir. Külek ve Namrun kaleleri ise ayrı kalelerdir.

 

Resim-2

Kaynaklarda, kalenin yapılışıyla ilgili verilen bilgiler  farklılık arz etmektedir.  Yakut el-Hamevî ve Broquiére’ye göre Tarsus kalesinin 6 kapısı bulunduğu, çift surlu ve etrafını çevreleyen geniş hendeklerin mevcut olduğudur.  Katip Çelebi de kalenin çift surlu olduğunu belirtir. Tarsus Kalesi hakkında en ayrıntılı bilgileri veren ve XVII. yüzyılın ortalarında bölgeye gelen Evliya Çelebi, kalenin, Takyanos yapısı olduğunu, ilk kurucusunun Nuh oğlu Sam oğlu Bakan oğlu Rum oğlu Tarsus olduğunu belirtmektedir. Fakat bunu destekleyecek başka bilgi bulunmamaktadır.

Evliya Çelebi’nin anlattıklarına göre; “Kale düz bir alanda kurulu olup etrafı beş bin adımdır. İki kat surları vardır ve surların etrafı da hendeklerle çevrilidir. Yuvarlak bir yapıya sahip olan kale denizden bir saat uzaklıktadır. Kalenin içerisi üç mahalledir. Bu mahallelerde üzeri toprak damlı evler ile 15 câmi ve mescit bulunmaktadır. Bu câmilerin en güzeli Câmi-i Nûr’dur. Yine kale içerisinde kiliseden câmiye çevrilen Eski Câmi ile Suhte Mahmut Paşa tarafından yaptırılmış olan Tahtalı Mescit ve Emir Paşa Mescidi bulunmaktadır. Ayrıca 6 medrese, 7 sıbyan mektebi, 2 han ve 2 hamam da kale içinin önemli yapılarıdır. Câmi-i Nûr’a bitişik olan 80 kârgir dükkân bulunur. Sokaklar kaldırımsızdır. Ancak hiç su basmaz. Kalenin 3 adet kapısı vardır. Bunlar; batıda İskele Kapısı, doğuda Adana Kapısı ve güneyde yer alan Gödibiz Kapısı’dır. Gödibiz kapısının her iki tarafında mermer taşlara oyulmuş aslan, kaplan, ejderha ve doğan tasvirleri mevcuttur. Yine kapının iki tarafında mermer üzerine yazılmış Arapça ve Süryanice hatlar bulunmaktadır.” Evliya Çelebi bu süslemelerden hayranlıkla bahsetmektedir.

Yâkût gibi birincil kaynaklarda ve bazı araştırma eserlerinde, kalenin altı kapısından bahsedilirken, Evliya Çelebi, kapı sayısını üç olarak vermektedir. Şayet bu bilgiler doğru ise, kalenin önce altı kapısı bulunduğu, daha sonra da bu kapılardan üçünün kaldırıldığı veya kullanılmadığı sonucu çıkarılabilir. XIX. yüzyılın sonlarında tamamen harabe haline gelen Tarsus Kalesi’nden günümüze sadece batıdaki İskele (Deniz) Kapısı (Tahrir Defterlerinde geçtiği adıyla Bâbü’l-Bahr ya da Deniz Kapısı) kalmıştır. Bu gün bu kapıya Kleopatra Kapısı ya da Kancık Kapı da denilmektedir.

 

Resim-3

1831-1833 yılları arasında yapılan Belen Muharebesi sırasında Osmanlı kuvvetlerini mağlup eden Mısırlı İbrahim Paşa tarafından son olarak tahrip edilen kale, bu tarihten sonra her hangi bir tamirat görmemiş ve XIX. yüzyılın sonlarına doğru tamamen  harabe hâline gelerek günümüzde hiçbir kalıntısı kalmadan ortadan yok olmuştur.

KAYNAKLAR

1-Abdullah POŞ. Osmanlı Döneminde Tarsus (1516-1923). http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D02498/2005_1/2005_1_POSA.pdf

2-Sacit Uğuz. I. Meşrutiyetten Cumhuriyetin İlk Yıllarına Tarsus (1876-1926). https://www.academia.edu/4093156/I_Me%C5%9Frutiyetten_Cumhuriyetin_%C4%B0lk_Y%C4%B1llar%C4%B1na_Tarsus_1876_1926_Tarsus_from_1st_Constitution_to_the_Early_Years_of_Republic_1876_19263- Hikmet Öz.  Bilinmeyen Tarsus, Ankara, 1998

4- Besim Darkot.  “Tarsus”, İslam Ansiklopedisi, c. XII, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1974, s. 18. https://islamansiklopedisi.org.tr/tarsus

5- A. Sinan Bilgili. Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara 2001, s. 28.

6- Şemseddin Sâmi, “Tarsus”, Kâmûsü’l-A‘lam, c. IV, İstanbul 1311 (1894),  

7- M. Necati Çıplak. İçel Tarihi, Ankara 1968

8- Ahmet  Akgündüz.  Arşiv Belgeleri Işığında Tarsus Tarihi ve Eshâb-ı Kehf, İstanbul 1993

9- Yurt Ansiklopedisi, “İçel”. Anadolu Yayıncılık, c. V, İstanbul 1982

10- Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. YKY Yayınları. İstanbul, 2013

11-Katip Çelebi, Cihânnümâ, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul. 2010

 

ALİ İHSAN ÖKTEN

 

6880
Yorum yap
ALİ İHSAN ÖKTEN
Diğer yazıları
SHAKESPEARE’NİN TARSUS’U 08.10.2018 tarihinde yayınlandı ve 49001 kez okundu.
KLEOPATRA KAPISI: TARİHİN EN ROMANTİK KAPISI 13.12.2018 tarihinde yayınlandı ve 15620 kez okundu.
TARSUS’TA DOĞUP DÜNYAYA YAYILAN GİZEMLİ DİN: MİTRAS GİZEMCİLİĞİ 21.01.2019 tarihinde yayınlandı ve 41598 kez okundu.
ROMA İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE DÜNYANIN EN GÜÇLÜ ÜNİVERSİTESİ: TARSUS ÜNİVERSİTESİ 14.02.2019 tarihinde yayınlandı ve 8922 kez okundu.
ROMA İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE KİLİKYA’NIN İKİ BAŞKENTİ; TARSUS VE ANAVARZA 05.03.2019 tarihinde yayınlandı ve 11574 kez okundu.
EVLİYA ÇELEBİ’NİN TARSUS’U 02.04.2019 tarihinde yayınlandı ve 10178 kez okundu.
YÜZBAŞI SELAHATTİN’İN TARSUS’U 26.04.2019 tarihinde yayınlandı ve 5355 kez okundu.
SABAHATTİN ALİ’NİN İZİNDEN SİNOP CEZAEVİ 28.05.2019 tarihinde yayınlandı ve 36360 kez okundu.
AZİZ PAVLUS’UN TARSUSLU OLMASI BİR TESADÜF DEĞİLDİ / SAINT PAUL'S BEING FROM TARSUS WAS NOT A CHANCE 04.07.2019 tarihinde yayınlandı ve 13251 kez okundu.
TARSUS’UN ASTROLOJİK ÖNEMİ 09.08.2019 tarihinde yayınlandı ve 7003 kez okundu.
KUM ZAMBAĞI: SOYU TÜKENMEDEN GÖRMENİZ GEREKEN BİR BİTKİ 03.09.2019 tarihinde yayınlandı ve 6753 kez okundu.
MİTOLOJİDEN GÜNÜMÜZE TARSUS ADI NEREDEN GELMEKTEDİR? ORIGINS OF THE NAME TARSUS FROM MYTHOLOGY TO THE PRESENT DAY 10.10.2019 tarihinde yayınlandı ve 21181 kez okundu.
HELSİNKİ VE SONBAHAR 08.11.2019 tarihinde yayınlandı ve 8151 kez okundu.
STOACILIK FELSEFESİNDE TARSUS’UN YERİ - SIGNIFICANCE OF TARSUS IN STOIC PHILOSOPHY 15.12.2019 tarihinde yayınlandı ve 6606 kez okundu.
AMİN MAALOUF’UN ÇUKUROVASI 19.01.2020 tarihinde yayınlandı ve 8725 kez okundu.
ATATÜRK VE TARSUS 21.02.2020 tarihinde yayınlandı ve 20303 kez okundu.
ATATÜRK VE TARSUS-2 01.04.2020 tarihinde yayınlandı ve 5744 kez okundu.
ANTAKYA MÜZE OTEL: HEM MÜZE HEM OTEL 12.06.2020 tarihinde yayınlandı ve 18394 kez okundu.
DÜNYANIN İLK COĞRAFYACISI STRABON’UN TARSUS’U 05.12.2020 tarihinde yayınlandı ve 20071 kez okundu.
PİRİ REİS’İN KİTAB-I BAHRİYE İSİMLİ ESERİNDE ÇUKUROVA HARİTASI VE TARSUS 26.12.2020 tarihinde yayınlandı ve 6791 kez okundu.
TARSUSLULAR ANTİK ROMA DÖNEMİN DE BİLE YAYLALARA ÇIKARDI 13.02.2021 tarihinde yayınlandı ve 4877 kez okundu.
ANTİK ROMA DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE TARSUS’TA SITMA, RHEGMA GÖLÜ VE KARABUCAK ORMANI 23.03.2021 tarihinde yayınlandı ve 6761 kez okundu.
BİZANS İMPARATORU JUSTİNİANUS’TAN GÜNÜMÜZE, YAPAYLIKTAN DOĞALLIĞA TARSUS ŞELALESİ 20.06.2021 tarihinde yayınlandı ve 5361 kez okundu.
YANGINDAN SONRA… ALADAĞLAR KARADAĞLAR OLDU… 08.08.2021 tarihinde yayınlandı ve 3511 kez okundu.
BIR DENIZ KIZI EFSANESI; MARPESSA 13.09.2021 tarihinde yayınlandı ve 13243 kez okundu.
MİTOLOJİK KYDNOS IRMAĞINDAN TÜRKİYE’DE İLK ELEKTRİK SANTRALININ KURULDUĞU BUGÜNKÜ BERDAN NEHRİ VEYA TARSUS ÇAYINA 17.11.2021 tarihinde yayınlandı ve 7220 kez okundu.
ANTİK ÇAĞDA KİLİKYA VE TARSUS’TA PARFÜM 02.02.2022 tarihinde yayınlandı ve 3188 kez okundu.
TARSUS KİTABESİ: DÜNYANIN EN ESKİ ÖZGÜRLÜK YAZITI 23.04.2022 tarihinde yayınlandı ve 6051 kez okundu.


ALİ İHSAN ÖKTEN
Diğer yazıları
SHAKESPEARE’NİN TARSUS’U 08.10.2018 tarihinde yayınlandı ve 49001 kez okundu.
KLEOPATRA KAPISI: TARİHİN EN ROMANTİK KAPISI 13.12.2018 tarihinde yayınlandı ve 15620 kez okundu.
TARSUS’TA DOĞUP DÜNYAYA YAYILAN GİZEMLİ DİN: MİTRAS GİZEMCİLİĞİ 21.01.2019 tarihinde yayınlandı ve 41598 kez okundu.
ROMA İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE DÜNYANIN EN GÜÇLÜ ÜNİVERSİTESİ: TARSUS ÜNİVERSİTESİ 14.02.2019 tarihinde yayınlandı ve 8922 kez okundu.
ROMA İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE KİLİKYA’NIN İKİ BAŞKENTİ; TARSUS VE ANAVARZA 05.03.2019 tarihinde yayınlandı ve 11574 kez okundu.
EVLİYA ÇELEBİ’NİN TARSUS’U 02.04.2019 tarihinde yayınlandı ve 10178 kez okundu.
YÜZBAŞI SELAHATTİN’İN TARSUS’U 26.04.2019 tarihinde yayınlandı ve 5355 kez okundu.
SABAHATTİN ALİ’NİN İZİNDEN SİNOP CEZAEVİ 28.05.2019 tarihinde yayınlandı ve 36360 kez okundu.
AZİZ PAVLUS’UN TARSUSLU OLMASI BİR TESADÜF DEĞİLDİ / SAINT PAUL'S BEING FROM TARSUS WAS NOT A CHANCE 04.07.2019 tarihinde yayınlandı ve 13251 kez okundu.
TARSUS’UN ASTROLOJİK ÖNEMİ 09.08.2019 tarihinde yayınlandı ve 7003 kez okundu.
KUM ZAMBAĞI: SOYU TÜKENMEDEN GÖRMENİZ GEREKEN BİR BİTKİ 03.09.2019 tarihinde yayınlandı ve 6753 kez okundu.
MİTOLOJİDEN GÜNÜMÜZE TARSUS ADI NEREDEN GELMEKTEDİR? ORIGINS OF THE NAME TARSUS FROM MYTHOLOGY TO THE PRESENT DAY 10.10.2019 tarihinde yayınlandı ve 21181 kez okundu.
HELSİNKİ VE SONBAHAR 08.11.2019 tarihinde yayınlandı ve 8151 kez okundu.
STOACILIK FELSEFESİNDE TARSUS’UN YERİ - SIGNIFICANCE OF TARSUS IN STOIC PHILOSOPHY 15.12.2019 tarihinde yayınlandı ve 6606 kez okundu.
AMİN MAALOUF’UN ÇUKUROVASI 19.01.2020 tarihinde yayınlandı ve 8725 kez okundu.
ATATÜRK VE TARSUS 21.02.2020 tarihinde yayınlandı ve 20303 kez okundu.
ATATÜRK VE TARSUS-2 01.04.2020 tarihinde yayınlandı ve 5744 kez okundu.
ANTAKYA MÜZE OTEL: HEM MÜZE HEM OTEL 12.06.2020 tarihinde yayınlandı ve 18394 kez okundu.
DÜNYANIN İLK COĞRAFYACISI STRABON’UN TARSUS’U 05.12.2020 tarihinde yayınlandı ve 20071 kez okundu.
PİRİ REİS’İN KİTAB-I BAHRİYE İSİMLİ ESERİNDE ÇUKUROVA HARİTASI VE TARSUS 26.12.2020 tarihinde yayınlandı ve 6791 kez okundu.
TARSUSLULAR ANTİK ROMA DÖNEMİN DE BİLE YAYLALARA ÇIKARDI 13.02.2021 tarihinde yayınlandı ve 4877 kez okundu.
ANTİK ROMA DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE TARSUS’TA SITMA, RHEGMA GÖLÜ VE KARABUCAK ORMANI 23.03.2021 tarihinde yayınlandı ve 6761 kez okundu.
BİZANS İMPARATORU JUSTİNİANUS’TAN GÜNÜMÜZE, YAPAYLIKTAN DOĞALLIĞA TARSUS ŞELALESİ 20.06.2021 tarihinde yayınlandı ve 5361 kez okundu.
YANGINDAN SONRA… ALADAĞLAR KARADAĞLAR OLDU… 08.08.2021 tarihinde yayınlandı ve 3511 kez okundu.
BIR DENIZ KIZI EFSANESI; MARPESSA 13.09.2021 tarihinde yayınlandı ve 13243 kez okundu.
MİTOLOJİK KYDNOS IRMAĞINDAN TÜRKİYE’DE İLK ELEKTRİK SANTRALININ KURULDUĞU BUGÜNKÜ BERDAN NEHRİ VEYA TARSUS ÇAYINA 17.11.2021 tarihinde yayınlandı ve 7220 kez okundu.
ANTİK ÇAĞDA KİLİKYA VE TARSUS’TA PARFÜM 02.02.2022 tarihinde yayınlandı ve 3188 kez okundu.
TARSUS KİTABESİ: DÜNYANIN EN ESKİ ÖZGÜRLÜK YAZITI 23.04.2022 tarihinde yayınlandı ve 6051 kez okundu.